07.10.15
Πολλοί αναρωτιούνται τι είναι η ψυχική ανθεκτικότητα ή αλλιώς ελαστικότητα, καθώς στις μέρες μας ακούγεται συχνά. Στην αγγλική γλώσσα ονομάζεται Resilience και προέρχεται από την λατινική λέξη resiliō (re + salire, απαρέμφατο resilire) η οποία σημαίνει ‘να αναπηδήσει πίσω’, ‘να ανακρούσει’. (πηγή: https://en.wiktionary.org/wiki/resilio )
Ψυχική ανθεκτικότητα (Resilience) σημαίνει να επανέλθει, να ανακάψει κάποιος μετά από μια άσκηση πίεσης, μετά από τις αντιξοότητες, της ζωής. Στους τομείς της μηχανικής και της φυσικής, η λέξη resilience περιγράφεται ως η ικανότητα ενός υλικού να απορροφά την ενέργεια, να αντιστέκεται στη ζημιά και να ανακτά τη δύναμή του γρήγορα.
Με τον όρο ψυχική ανθεκτικότητα ορίζουμε την ικανότητα του ατόμου να ξεπερνά τις αντιξοότητες, τις στρεσογόνες καταστάσεις, τις κρίσεις και να συνεχίζει με την εξέλιξή του.
Οι πιο ανθεκτικοί άνθρωποι μπορούν να αντέξουν και να προσαρμοστούν σε αντίξοες συνθήκες χωρίς μεγάλες δυσκολίες, ενώ οι λιγότερο ανθεκτικοί δυσκολεύονται περισσότερο να αντιμετωπίσουν το άγχος και τις αλλαγές στη ζωή.
Τα τελευταία 40 και πλέον χρόνια, οι ερευνητές ορίζουν την ψυχική ανθεκτικότητα μέσα από πολλές διαφορετικές οπτικές και απόψεις. Αν και ο όγκος της έρευνας για την ψυχική ανθεκτικότητα είναι τεράστιος δεν υπάρχει ένας κοινός ορισμός. Περισσότερα για τρεις σημαντικές έρευνες σχετικά με τη Ψυχική Ανθεκτικότητα στο άρθρο εδώ.
Ας δούμε μαζί μερικούς ορισμούς:
‘Η ψυχική ανθεκτικότητα είναι η διαδικασία χειρισμού αποδιοργανωτικών, στρεσογόνων ή προκλητικών γεγονότων στη ζωή με ένα τρόπο που να παρέχει στο άτομο πρόσθετες δεξιότητες προστασίας και διαχείρισης από ότι είχε πριν απο αυτό το αποδιοργανωτικό γεγονός.’ Glenn E. Richardson και συνεργάτες (1990)
‘Η ψυχική ανθεκτικότητα είναι μια διαδικασία εξέλιξης και αυτο-διόρθωσης.’ Gina O’Connell Higgins, (1994) συγγραφέας του βιβλίου ‘Resilient Adults: Overcoming a Cruel Past’
‘Η ψυχική ανθεκτικότητα είναι η ικανότητα να ανακάμψεις, να αντέξεις τις δυσκολίες και να επιδιορθώσεις τον εαυτό σου‘. Steven J. Wolin & Sybil Wolin (1993) – Project Resilience
‘Η ψυχική ανθεκτικότητα αναφέρεται στη δυναμική διαδικασία της θετικής προσαρμογής, παρά την ύπαρξη δύσκολων και αντίξοων συνθηκών και παρά την έκθεση σε παράγοντες επικινδυνότητας.’ (Cicchetti & Becker, 2000 – Luthar, 2006 – Masten, 2001, 2007 – Rutter, 2006)
‘Με τον όρο ψυχική ανθεκτικότητα αναφερόμαστε στην ικανότητα του ατόμου για ‘καλή’ προσαρμογή σε προκλήσεις και την ταυτόχρονη δυνατότητα για επαναφορά στην προηγούμενη κατάσταση.’ Kate Cairns: 2011 – συγγραφέας του βιβλίου ‘Attachment, Trauma and Resilience: Therapeutic Caring for Children’
‘Η ψυχική ανθεκτικότητα είναι αυτή η απερίγραπτη ικανότητα που επιτρέπει σε μερικούς ανθρώπους όταν πέφτουν να ξανασηκώνονται πιο δυνατοί από πριν. Αντί να αφήνουν την αποτυχία να τους καταβάλει και να τους ρίξει, βρίσκουν ένα τρόπο να αναστηθούν από τις στάχτες τους. Κάποιοι από τους παράγοντες που έχουν βρει οι ψυχολόγοι ότι κάνουν ένα άνθρωπο ανθεκτικό είναι η θετική στάση, η αισιοδοξία, η ικανότητα να χειρίζεσαι συναισθήματα και η ικανότητα να βλέπεις την αποτυχία σαν μια μορφή χρήσιμης ανατροφοδότησης. Ακόμα και μετά από μία κακοτυχία οι ανθεκτικοί άνθρωποι είναι ευλογημένοι με τέτοια νοοτροπία που τους επιτρέπει να αλλάξουν πορεία και να συνεχίσουν.’Πηγή: https://www.psychologytoday.com/basics/resilience
‘Η ψυχική ανθεκτικότητα ορίζεται σαν την ικανότητα του ατόμου να προσαρμόζεται στο στρεs και τις αντιξοότητες. Οι αντιξοότητες μπορεί να έχουν την μορφή των προβλημάτων στην οικογένεια και στις σχέσεις, προβλήματα υγείας, επαγγελματικά καθώς και οικονομικά προβλήματα.’ Πηγή: Wikipedia – Phychological Resilience
Κατά κύριο λόγο στον δυτικό κόσμο οι ορισμοί που δίνονται για την ψυχική ανθεκτικότητα δίνουν μια ατομική έννοια για την κατανόηση του όρου. Ο Dr. Michael Ungar, Co-Director of the Resilience Research Center προτείνει έναν πιο οικολογικό και κοινωνικά ευαισθητοποιημένο ορισμό:
‘Στο πλαίσιο των μεγάλων δυσκολιών που είμαστε εκτεθειμένοι η ψυχική ανθεκτικότητα είναι όχι μόνο η ικανότητα των ατόμων να βρούν το δρόμο τους μέσα από τα ψυχολογικά, κοινωνικά, πολιτισμικά και σωματικά εργαλεία που βοηθάνε την ευημερία, αλλά και η ικανότητα τους ατομικά αλλά και συλλογικά να διαπραγματεύονται με τρόπο που να έχει νόημα στο περιβάλλον τους ώστε να αποκτήσουν αυτά τα εργαλεία.’
Πηγή: What is Resilience?
Η ψυχική ανθεκτικότητα συχνά εξηγείται μέσα από δύο παραμέτρους:
- την έκθεση στις ‘δυσκολίες’
- και την προσαρμογή αυτών των ‘δυσκολιών’ σε ‘θετικά αποτελέσματα’ (Luther & Cicchetti, 2000).
‘H ικανότητα κάποιου να προσαρμόζεται στις αντιξοότητες με θετικό τρόπο.’ (Tugade, Fredrickson, και Barrett, 2004).
Όπως δεν υπάρχει ομοφωνία για τον ορισμό περί της ανθεκτικότητας, έτσι δεν υπάρχει και ομοφωνία απόψεων για το πως ορίζουμε τις ‘δυσκολίες’, καθώς και τα ‘θετικά αποτελέσματα’.
‘Η ψυχική ανθεκτικότητα ορίζεται σαν τη ”θετική προσαρμογή” … Θεωρείται μία επίδειξη ορατής συμπεριφοράς ή κοινωνικής ικανότητας ή επιτυχημένης εκπλήρωσης κάποιας συγκεκριμένης αποστολής σε συγκεκριμένη φάση της ζωής‘. (Luthar & Cicchetti, 2000)
‘Η ψυχική ανθεκτικότητα αναφέρεται σε μια δυναμική διαδικασία η οποία ενέχει τη θετική προσαρμογή στο πλαίσιο σημαντικών αντιξοοτήτων.‘ Luthar, S.; et al. (2000). “The Construct of Resilience: A Critical Evaluation and Guidelines for Future Work”. Child Development 71 (3): 543–562.
Παρά τις διαφορές στον ορισμό της ψυχικής ανθεκτικότητας η Ann Masten (καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο της Μινεσότα που μελετά την ψυχική ανθεκτικότητα σε νεαρά άτομα που εκτίθονται στη φτώχεια, την έλλειψη στέγης, τη μετανάστευση, την καταστροφή, τον πόλεμο και άλλες αντιξοότητες) υποστήριξε το 1994 ότι πρέπει να προσεγγίσουμε τη ψυχική ανθεκτικότητα σαν μια διαδικασία.
‘Η ψυχική ανθεκτικότητα είναι μία αλληλεπίδραση μεταξύ συγκεκριμένων χαρακτηριστικών του ατόμου και του ευρύτερου περιβάλλοντός του, μια ισορροπία μεταξύ του stress και της ικανότητας να το χειρίζεται και μία δυναμική και αναπτυξιακή διαδικασία που είναι σημαντική στις μεταβατικές φάσεις της ζωής.‘
To American Psychological Association ορίζει τη ψυχική ανθεκτικότητα ως τη διαδικασία του να προσαρμόζεται κάποιος καλά όταν αντιμετωπίζει αντιξοότητες, τραύμα, τραγωδία, απειλές, ή σημαντικές απειλές άγχους – όπως προβλήματα που προκύπτουν από την οικογένεια, ή τις σχέσεις, σοβαρά προβλήματα υγείας, εργασιακοί ή οικονομικοί στρεσσογόνοι παράγοντες. Σημαίνει να ‘αναπηδάς πίσω’ από τις δύσκολες εμπειρίες.
Οι άνθρωποι συχνά επιδεικνύουν ανθεκτικότητα. Ένα παράδειγμα είναι η ανταπόκριση των Αμερικανών την 11η Σεπτεμβρίου 2001 στις βομβιστικές ενέργειες και οι ατομικές προσπάθειές τους να ξαναχτίσουν τη ζωή τους.
Το να είναι κανείς ανθεκτικός δε σημαίνει ότι το άτομο δεν αντιμετωπίζει δυσκολία ή κίνδυνο. Ο συναισθηματικός πόνος και η θλίψη είναι κοινά σε άτομα που έχουν υποστεί μεγάλες αντιξοότητες ή τραύμα στη ζωή τους. Στην πραγματικότητα, ο δρόμος προς την ανθεκτικότητα είναι πιθανό να συνεπάγεται σημαντική συναισθηματική δυσφορία.
Όπως παρατηρούμε στους διάφορους ορισμούς που υπάρχουν σχετικά με τη ψυχική ανθεκτικότητα, υπάρχουν δύο σημαντικά σημεία τα οποία μπορούν να προβληματίσουν:
1. Η ψυχική ανθεκτικότητα είναι διαδικασία ή ικανότητα;
Αρχικά, είχε θεωρεί ότι είναι ένα γνώρισμα ή σύνολο μηχανισμών αντιμετώπισης, που υπάρχει εγγενώς στο άτομο, ή μια ικανότητα που του επιτρέπει να ανακάμψει ύστερα από αντίξοα γεγονότα. Στην πορεία θεωρήθηκε ως μια δυναμική διαδικασία.
Μήπως όπως μέσα από τη δυναμική διαδικασία γίνεται τελικά ικανότητα;
2. Επαναφέρει ή προσαρμόζει; Ποιά είναι η διαφορά στη σημασία των δύο λέξεων ‘προσαρμογή’ και ‘επαναφορά’;
Καθώς δε μπορούμε να είμαστε απαθείς σε σημαντικά γεγονότα που συμβαίνουν στη ζωή μας, όπως για παράδειγμα μια απόλυση, ο θάνατος ενός αγαπημένου προσώπου, μια οικονομική καταστροφή, μήπως η λέξη ‘προσαρμογή’ είναι μια πιο κατάλληλη λέξη σε σχέση με τη λέξη ‘επαναφορά’;
Η λέξη ‘προσαρμογή’ εμπεριέχει το νόημα ότι κάποιος αναγνωρίζει τα συναισθήματα και τις ανάγκες του, αλλά ταυτόχρονα βάζει στόχο να υλοποιήσει τη βέλτιστη δυνατή κατάσταση για αυτόν, παρά τις αντιξοότητες.
Η λέξη ‘επαναφορά’ εμπεριέχει το νόημα ότι αν και υπάρχουν αντιξοότητες, αυτός που αντιμετωπίζει την κατάσταση επιστρέφει πίσω στο αρχικό σημείο αλώβητος. Μπορεί όμως πραγματικά κάποιος μετά από μια δύσκολη κατάσταση να επιστρέψει στο αρχικό σημείο αλώβητος, χωρίς να έχει αλλάξει τίποτα;
Η ψυχική ανθεκτικότητα είναι μια ικανότητα με την οποία κάποιος γεννιέται ή είναι μια ικανότητα που καλλιεργείται μέσα από μια δυναμική διαδικασία;
Η ανθεκτικότητα δεν είναι ένα γνώρισμα που οι άνθρωποι είτε έχουν είτε δεν έχουν. Περιλαμβάνει τις συμπεριφορές, τις σκέψεις και τις ενέργειες που μπορεί κάποιος να μάθει και να αναπτύξει. (πηγή: http://www.apa.org/helpcenter/road-resilience.aspx)
Τα τελευταία χρόνια με τον όρο ανθεκτικότητα – ελαστικότητα (resilence) συνηθίζουμε να περιγράφουμε όχι μόνο την ατομική ανθρώπινη συμπεριφορά για ανάκαμψη και προσαρμογή, αλλά επιπλέον, τη συμπεριφορά και το φυσικό σθένος μιας ολόκληρης κοινωνίας ή ενός έθνους να ανακάμψει από φυσικές καταστροφές (τυφώνες, ανεμοστρόβιλους, σεισμούς), πολέμους, τρομοκρατικές επιθέσεις.
Παρόλο που οι περισσότεροι ορισμοί για την ανθεκτικότητα – ελαστικότητα εστιάζουν στην ανθρώπινη εμπειρία, η ανθεκτικότητα αφορά κάθε σύστημα – ζωντανό ή μη – στο οποίο εμπλέκεται η διαδικασία της αλλαγής. Για παράδειγμα, πολύπλοκα οικολογικά συστήματα αναπτύσουν ανθεκτικότητα για να αντιμετωπίσουν τις κλιματολογικές αλλαγές στη γη. Ένα άλλο παράδειγμα είναι το σώμα μας το οποίο για να μας διατηρήσει υγιείς, μέσα από τα πολύπλοκα και αλληλένδετα συστήματα που έχει αναπτύσει ανθεκτικότητα. Το Stockholm Resilience Centre ορίζει ως ανθεκτικότητα την ικανότητα ενός συστήματος, συνεχώς να αλλάζει και να προσαρμόζεται.
Η ψυχική ανθεκτικότητα βοηθά τους ανθρώπους να:
- Έχουν αυτοπεποίθηση.
- Αντιμετωπίζουν το στρες και τις αντιξοότητες της ζωής.
- Είναι λιγότεροι επιρρεπείς σε στρες και κατάθλιψη.
- Ανεβάζουν την ενέργειά τους.
- Ξεπερνούν τυχόν μειονεκτήματα της παιδικής ηλικίας.
- Δημιουργούν θετικές, επικοδομητικές σχέσεις με άλλους ανθρώπους.
- Ζουν νέες ευκαιρίες, να δοκιμάζουν νέες εμπειρίες.
Τα αποτελέσματα των ερευνών δείχνουν ότι η εκπαίδευση μπορεί να βελτιώσει την ψυχική ανθεκτικότητα ή τουλάχιστον πτυχές της σε σημαντικό βαθμό.
Η ψυχική ανθεκτικότητα είναι πολύ αποτελεσματική στη διαχείριση των καθημερινών προκλήσεων που αντιμετωπίζουμε, καθώς και στην υιοθέτηση μιας στρατηγικής προσέγγισης στη διοίκηση των επιχειρήσεων, βοηθώντας στον προσδιορισμό των ευκαιριών που κρύβονται πίσω από κάθε κρίση.
Αν και σε διαφορετικές κουλτούρες και γλώσσες η έννοια της ανθεκτικότητας ποικίλλει, δύο στοιχεία μένουν κοινά.
Η ανθεκτικότητα είναι ένας τρόπος σκέψης και ζωής που μας δίνει την ευελιξία να διαχειριζόμαστε την αλλαγή, τις αντιξοότητες, να αλλάζουμε, να προσαρμοζόμαστε.
Περισσότερα για τη ψυχική ανθεκτικότητα … στα άρθρα μας:
Ψυχική Ανθεκτικότητα – Χάρισμα εκ γενετής ή μια δυναμική διαδικασία